Ιδεολογικές χρήσεις της θεολογίας

Το κείμενο που ακολουθεί είναι βιβλιοκριτική μου που δημοσιεύθηκε στο πρώτο τεύχος του περιοδικού «Νέο Πλανόδιον» (τχ. 1, χειμώνας 2013-2014, σελ. 195-199) και αφορούσε στο έργο του Στέλιου Ράμφου Time out. Η ελληνική αίσθησι του χρόνου, εκδ. Αρμός, Αθήνα 2012. 

Οι αριθμοί στις αγκύλες αντιστοιχούν στις σελίδες της έντυπης έκδοσης. 

Του Λεωνίδα Σταματελόπουλου

[195] Στέλιος Ράμφος, Time out. Ἡ ἑλ­λη­νι­κὴ
αἴ­σθη­σι τοῦ χρό­νου, Ἁρ­μός, 2012

Τὸ βι­βλί­ο ἀ­πο­τε­λεῖ ἀ­νε­πτυγ­μέ­νη μορ­φὴ ὁ­μι­λί­ας ποὺ δό­θη­κε στὶς 16 Φε­βρου­α­ρί­ου 2012 σὲ ἐκδήλωση τοῦ Με­γά­ρου Μου­σι­κῆς Ἀ­θη­νῶν. Ὁ­μο­λο­γη­μέ­νη πρό­θε­ση τοῦ συγγραφέα εἶ­ναι ἡ κα­τα­νό­η­ση τοῦ νε­ο­ελ­λη­νι­κοῦ πνευ­μα­τι­κοῦ πο­λι­τι­σμοῦ ὑ­πὸ τὸ πρί­σμα τῆς συμ­βο­λι­κῆς τοῦ χρό­νου του. Ἡ συν­θε­τι­κή του προ­σπά­θει­α εἶ­ναι προ­φα­νὴς ἀλ­λὰ ἐκ τῶν πραγ­μά­των ἡ περιο­ρι­σμέ­νη ἔ­κτα­ση τοῦ κειμένου εἶ­ναι ἀναν­τί­στοι­χη πρὸς τὸ τε­ρά­στι­ο ἔρ­γο που ἀναλαμβά­νει. Εὐ­ε­ξή­γη­τη λοι­πὸν καὶ ἡ δυ­σχέ­ρει­α νὰ τὸ ἀναλύσουμε κριτικά. Γιὰ τὸν σκοπὸ αὐτόν θὰ τὸ ἐν­τά­ξουμε, περι­ο­ρι­σμέ­να καὶ ἐ­πι­λε­κτι­κὰ ἔ­στω, στὴν προ­βλη­μα­τι­κὴ ποὺ ἐ­ξέ­θε­σε ὁ συγγραφέ­ας στὸ βιβλίο του Ὁ κα­η­μὸς τοῦ ἑ­νός (2000) προ­κει­μέ­νου νὰ τὸ ἑρμηνεύσουμε πλη­ρέ­στε­ρα. Τὸ ὅ­τι ὁ ἴ­διος ὁ Ράμφος θε­ω­ρεῖ ὅ­τι Ὁ κα­η­μὸς τοῦ ἑνὸς ἀποκρυ­σταλ­λώ­νει τὴν προ­βλη­μα­τι­κή του τῆς προ­γε­νέ­στε­ρης πε­ρι­ό­δου, καθι­στᾶ νόμι­μη, κα­τ’ ἀρ­χὰς, τὴν ἀ­να­φο­ρά μας σ’ αὐ­τό. Ὅ­πως ση­μει­ώ­νε­ι σὲ ἕ­τε­ρο ἔρ­γο του, βα­σι­κὴ μέ­ρι­μνά του ὑ­πῆρ­ξε ἡ πα­ρέμ­βα­ση στὰ πρό­τυ­πα καὶ στὶς ἀ­ξί­ες μιᾶς πα­ρά­δο­σης ποὺ ἀρ­νεῖ­ται τὴν ἱ­στο­ρι­κό­τη­τα (βλ. Ἱ­λα­ρὸν φῶς τοῦ κόσμου, ²2006, σ. 10-11), μέ­ρι­μνα ποὺ δι­α­περ­νᾶ καὶ τὸ τε­λευ­ταῖ­ο κεί­με­νό του.

Πρώ­τι­στο μέ­λη­μα τοῦ συγ­γρα­φέ­α εἶ­ναι νὰ κα­το­χυ­ρώ­σει τὴν βα­ρύ­νου­σα σημασία τοῦ πο­λι­τι­σμοῦ ὡς κεν­τρι­κοῦ πε­δί­ου γιὰ τὴ σύλ­λη­ψη τῆς σύγ­χρο­νης νεο­ελ­λη­νι­κῆς κρί­σης. Εὐθὺς ἐξαρ­χῆς λοι­πὸν ἡ οἰ­κο­νο­μι­κὴ κρί­ση ἐμ­φα­νί­ζε­ται ὡς τὸ πε­δί­ο ὅ­που προ­βάλ­λε­ται ἡ ἴ­δια μας ἡ πολιτισμικὴ ταυ­τό­τη­τα. Γιὰ νὰ κα­τα­στεῖ ἡ ἀ­πό­φαν­σή του ἐ­ναρ­γής, ο Σ.Ρ. θὰ προ­βεῖ στὴ δια­πί­στω­ση ὅ­τι ἡ κρί­ση ἐμφανίζεται στὸ τέ­λος τῆς εὐ­νο­ϊ­κό­τε­ρης, ὑ­πὸ τὴν ἔ­πο­ψη τῶν συνθη­κῶν, περιόδου τοῦ νέ­ου ἑλ­λα­δι­κοῦ κρά­τους. Ἡ ἄ­πλε­τη δη­μο­κρα­τί­α, οἱ πρω­το­φα­νεῖς ἐλευ­θε­ρί­ες, τὸ ἐ­πί­πε­δο τῆς οἰ­κο­νο­μι­κῆς εὐ­η­με­ρί­ας, ἡ συμ­με­το­χὴ στὸ ἀ­σφα­λὲς πλαί­σι­ο τῆς Εὐ­ρω­πα­ϊ­κῆς Ἕ­νω­σης ἀ­να­φέ­ρον­ται πρὸς ἐ­πίρ­ρω­ση τῆς θέ­σης του. Μὲ δε­δο­μέ­νο λοι­πὸν τὸν εὐ­νο­ϊ­κὸ χα­ρα­κτή­ρα τῆς με­τα­πο­λι­τευ­τι­κῆς κα­τά­στα­σης, ἡ ἀνα­ζή­τη­ση τῆς αἰ­τί­ας τῶν σημερινῶν δει­νῶν ὁ­δη­γεῖ ἀ­να­πό­δρα­στα, κα­τὰ Ράμ­φο, στοὺς ἴ­διους τους Ἕλ­λη­νες καὶ στὴ νο­ο­τρο­πί­α τους, δη­λα­δὴ στὸν πο­λι­τι­σμό τους.

Μὲ τὴ σει­ρά της, ἡ πο­λι­τι­σμι­κή μας ταυ­τό­τη­τα συλ­λαμ­βά­νε­ται κα­τ’ ἀρ­χὰς ὑ­πὸ τὸ φῶς τοῦ ἀ­συμ­βί­βα­στου μεταξὺ πα­ρα­δο­σι­α­κῆς κοι­νω­νί­ας καὶ κρά­τους μὲ τὴν ἔντα­ση αὐ­τὴ νὰ ἀπολήγει στὴν πα­ροῦ­σα οἰ­κο­νο­μι­κὴ κρί­ση. Ἠ θε­ω­ρη­τι­κὴ ἀπόπει­ρα τοῦ Ράμ­φου ἀποβλέπει στὸν φω­τι­σμὸ τοῦ νεοελ­λη­νι­κοῦ βί­ου, ἔτσι έξετάζει φαινόμενα ὅ­πως ἡ ἔλ­λει­ψη ἐμπιστοσύνης ἀ­νά­με­σα σὲ πο­λί­τη καὶ κράτος, ἡ προ­τε­ραι­ό­τη­τα κά­θε ὀρ­γα­νω­μέ­νης μερικότη­τας (κόμ­μα, συν­τε­χνί­α, ἰδιαί­τε­ρος τό­πος) ἔ­ναν­τί του κεν­τρι­κοῦ κρά­τους καὶ κατ’ ἐ­πέ­κτα­ση ἔ­ναν­τι τοῦ ἴδιου τοῦ Ἔ­θνους. Ὁ συγγραφέας τὰ θε­ω­ρεῖ ὅ­λα αὐτὰ μέ­σα ἀ­πὸ ὅ,τι αποκαλεῖ «ἑλ­λη­νι­κὴ αἴ­σθη­ση τοῦ χρό­νου».

Βασικὸ σχῆ­μα τῆς ἀ­νά­λυ­σής του εἶναι ἡ με­τα­τρο­πὴ τοῦ χρό­νου σὲ χῶ­ρο  στὸ πλαί­σι­ο πάν­τα τῆς ἑλ­λη­νι­κῆς πα­ρά­δο­σης. Ἡ με­τα­τρο­πὴ τοῦ χρό­νου σὲ χῶ­ρο δηλώ­νει τόσο τὴν πρωτοκαθεδρί­α τοῦ πα­ρόν­τος ὅσο καὶ τὴ συ­να­κό­λου­θη ἀποφυγὴ σχε­δι­α­σμοῦ καὶ πρό- [196] βλεψης τοῦ μέλ­λον­τος. Ἡ τά­ση τῶν Ἑλ­λή­νων νὰ με­τα­τρέ­πουν ἀ­έ­να­α τὸν χρό­νο σὲ χῶ­ρο ὁ­δη­γεῖ στὶς ἀγ­κυ­λώ­σεις τῆς κλει­στῆς κοινω­νί­ας· ἡ ἐ­ξί­σω­ση δι­α­τυ­πώ­νε­ται ἀ­φο­ρι­στι­κὰ καὶ αἰχ­μη­ρά: κλει­στὸς τό­πος, κλει­στὸς χρό­νος, κλει­στὴ κοι­νω­νί­α, κλει­στὰ ἐ­παγ­γέλ­μα­τα. Στὴ συμ­βο­λι­κή τοῦ χρό­νου συγ­κε­φα­λαι­ώ­νονται ἡ νο­ο­τρο­πί­α τῆς ἑλ­λη­νι­κῆς οἰ­κο­γέ­νει­ας, ἡ ἐπενδυτικὴ ἐμμονὴ στὰ ἀ­κί­νη­τα, ἡ ἀρ­χι­τε­κτο­νι­κὴ καὶ ἡ δό­μη­ση τοῦ δη­μό­σι­ου χώρου, ἡ γραφει­ο­κρα­τί­α, τὸ κι­νη­μα­το­γρα­φι­κὸ ἔρ­γο τοῦ Θε­ό­δω­ρου Ἀγγελόπουλου, ἡ ἐ­πι­κρά­τη­ση τοῦ φθό­νου στὴν ἑλ­λα­δι­κὴ κοι­νω­νί­α – γιὰ νὰ σταθοῦ­με στὰ κυ­ρι­ό­τε­ρα ἀ­πὸ τὰ θέ­μα­τα ποὺ θί­γει ἡ ἀ­νά­λυ­ση. Πα­ρε­πό­με­νο τῆς ἴ­διας στά­σης εἶ­ναι ἡ ὑ­πο­πλα­σί­α τῆς δη­μό­σι­ας σφαί­ρας καὶ ἡ ὑπερ­τρο­φί­α τῆς ἰδιω­τι­κῆς.

Ἡ ρί­ζα τῆς νε­ο­ελ­λη­νι­κῆς αἴ­σθη­σης τοῦ χρό­νου ἀ­νι­χνεύ­ε­ται στὴ θρησκευτικότητα τοῦ Ἕλλη­να. Ἡ τά­ση μας νὰ με­τα­τρέ­που­με τὸν χρό­νο σὲ χῶ­ρο ὑ­πα­κού­ει σὲ «κά­ποιο πα­νάρ­χαι­ο –θρη­σκευ­τι­κῆς κα­τα­βο­λῆς – αἴ­τη­μα αἰωνιότητος» (σ.17). Ὁ λει­τουρ­γι­κὸς χρό­νος τῆς Ἐκκλη­σί­ας μὲ τὸν μο­νο­με­ρῆ προσα­να­το­λι­σμό του στὴν αἰ­ω­νι­ό­τη­τα ὑ­πο­νο­μεύ­ει, ἂν δὲν ἀναι­ρεῖ, τὴν ἔ­ξο­δο τοῦ πι­στοῦ στὴν Ἱ­στο­ρί­α. Ὑ­πὸ τὴν ἔ­πο­ψη αὐ­τὴ εἶ­ναι προ­φα­νὲς ὅ­τι ὁ χρόνος τοῦ ἑορτο­λο­γί­ου ἀν­τι­τί­θε­ται στὸν χρό­νο τῆς αὐ­τε­νέρ­γει­ας καὶ τῆς δημιουργικότητας. Ἐγ­κλω­βι­σμέ­νος στὴν ἀ­κι­νη­σί­α ποὺ τοῦ ἐ­πι­βάλ­λει ὁ πόθος τῆς αἰ­ω­νι­ό­τη­τας, ὁ Ἕλ­λη­νας ἀ­πο­σύ­ρε­ται ἀ­πὸ τὸν ἱ­στο­ρι­κὸ χρό­νο, πράγμα ποὺ τὸν ὠ­θεῖ στὴν ἀνάπτυ­ξη ἐ­σχα­το­λο­γι­κῶν τά­σε­ων. Πά­σης φύ­σε­ως με­τα­ϊ­στο­ρι­κὲς φαν­τα­σι­ώ­σεις βρί­σκουν ἐ­δῶ πρόσφο­ρο ἔ­δα­φος. Ἀ­πέ­ναν­τι σὲ αὐ­τὴ τὴ δε­σπο­τεί­α τοῦ τώ­ρα καὶ στὸ ἦ­θος ποὺ ἐκ­πο­ρεύ­ε­ται ἀπὸ αὐ­τό, ὁ Ράμ­φος ἀν­τι­τάσ­σει τὴν ἀ­στι­κὴ (ὁ συγγραφέ­ας δὲν χρη­σι­μο­ποι­εῖ τὸν ὅρο) ἀντίλη­ψη πε­ρὶ χρό­νου καὶ τὸ συνακόλουθο ἦ­θος του: «στὴν μα­κα­ρί­α προ­ο­πτι­κή της ἀ­κι­νη­σί­ας δὲν βρί­σκει θέσι τὸ μέλ­λον, ἡ πρό­βλε­ψι, ὁ προ­γραμ­μα­τι­σμός, ἡ μέ­θο­δος, κα­θὼς ἐκμηδενζεται ἡ ρο­ὴ τοῦ χρό­νου, ἐ­νῶ ἡ ἀ­πρα­ξί­α, ἡ ἀ­να­βλη­τι­κό­της, ἡ ἀ­δι­α­φο­ρί­α ποὺ ἀ­κο­λου­θοῦν, ἀ­να­ζη­τοῦν τὴν ἀ­σφά­λει­α τοῦ πε­ρί­φρα­κτου χώ­ρου» (σ. 23).

Τὸ κεντρικὸ αἴ­τη­μα ποὺ δι­α­περ­νᾶ τὸ κεί­με­νο εἶ­ναι ἡ ἀ­ξί­ω­ση νὰ ἱ­στο­ρι­κευ­θεῖ ἡ ἑλληνορθόδο­ξη θε­ο­λο­γι­κὴ πα­ρά­δο­ση κα­τὰ τρό­πο ποὺ προ­σο­μοι­ά­ζει στὴ διανοητι­κὴ ἱστορία τῆς Δύ­σης. Ἂν ἀ­να­ζη­τή­σου­με στὴν ἱ­στο­ρί­α τῆς φι­λο­σο­φί­ας τὸ πλη­ρέ­στε­ρο παράδειγ­μα μί­α τέ­τοιας ἱ­στο­ρί­κευ­σης θὰ τὸ βροῦ­με στὸν Χέγκελ. Ὁ τε­λευ­ταῖ­ος το­πο­θέ­τη­σε τὸν Χρι­στό, ἤ­τοι τὸ Ἀ­πό­λυ­το, στὴν Ἱ­στο­ρί­α, ἀνοίγοντας ἔτσι τὸν δρόμο σὲ πολλὰ μεταγενέστε­ρα θε­ο­λο­γι­κὰ ρεύ­μα­τα ποὺ δι­εῖ­δαν σ’ αὐτὴν τὸ κα­τ’ ἐ­ξο­χὴν πε­δί­ο τῆς αὐθυπέρβα­σης καὶ τῆς ἁ­γι­ό­τη­τας τοῦ ἀν­θρώ­που. Ὧς γνωστόν πάντως, τὸ ἔρ­γο τοῦ Χέγκελ δὲν ὑπῆρξε μεμονωμένο προ­σω­πι­κὸ ἐγχείρημα ἀλ­λὰ σύνοψη καὶ ἐ­πι­στέ­γα­σμα τῶν φι­λο­σο­φι­ῶν τῆς ἱ­στο­ρί­ας ποὺ εἶχαν ἀ­να­πτυ­χθεῖ κα­τὰ τὴν πε­ρί­ο­δο τοῦ Δι­α­φω­τι­σμοῦ. Πα­ράλ­λη­λη καὶ ἀντίστοιχη πρὸς τὴ γέ­νε­ση καὶ ἀ­νά­πτυ­ξη τῆς δι­α­φω­τι­στι­κῆς ἀν­τί­λη­ψης τῆς ἱστορί­ας εἶναι καὶ ἡ ὑ­πο­κει­με­νι­κό­τη­τα τοῦ ἀ­στοῦ, ὁ ὁ­ποῖ­ος ὑ­πῆρ­ξε ὁ κα­τ’ ἐ­ξο­χὴν ἐκ­φρα­στὴς τῶν νέων φι­λο­σο­φι­κο­ϊ­στο­ρι­κῶν ἀν­τι­λή­ψε­ων καὶ συ­να­κό­λου­θα, γιὰ νὰ μι­λή­σου­με μὲ τὴ γλώσ­σα τοῦ Ράμ­φου, φο­ρέ­ας μιᾶς νέ­ας αἴ­σθη­σης τοῦ χρόνου. Ὁ συγ­γρα­φέ­ας λοι­πὸν ὁ­μι­λεῖ ἀ­πὸ τὴ σκο­πιὰ τοῦ ἀ­στοῦ, τοῦ ὁ­ποί­ου οἱ ἀν­τι­λή­ψεις γιὰ τὸν χρό­νο κα­θὼς καὶ τὸ ἦ­θος του καθίστανται κρι­τή­ρι­α μὲ τὰ ὁποῖ­α ἀ­πο­τι­μᾶ­ται ὁ Ἕλ­λη­νας καὶ ὁ πο­-[197] λι­τι­σμός του.  Ἡ υἱοθέτηση ὄ­ψε­ων τῶν διαφω­τι­στι­κῶν καὶ ἀ­στι­κῶν σχη­μά­των σκέ­ψης ἐ­ξη­γεῖ καὶ τὴν κρι­τι­κὴ τοῦ Ράμφου ὄ­χι μό­νον ἀ­πέ­ναν­τι στὴν πα­ρά­δο­ση ἀλ­λὰ καὶ στὸ με­τα­μον­τέρ­νο. Τοῦ­το εἶναι ἰδι­αί­τε­ρα ἐμ­φα­νὲς κα­τὰ τὴν ἀ­νά­λυ­ση τοῦ ἔρ­γου τοῦ Ἀγ­γε­λό­που­λου ὅ­που γί­νε­ται λό­γος γιὰ τὸ «συ­νει­δη­το­α­συ­νεί­δη­το συν­δυ­α­σμὸ ἀ­χρο­νι­κῆς καὶ μετανεωτε­ρι­κῆς μα­τιᾶς» (σ. 31), ἐ­νῶ δὲν πρέ­πει νὰ ξε­χνᾶ­με ὅ­τι τὸ πρω­τεῖ­ο τοῦ χώ­ρου ἔ­ναν­τι τοῦ χρό­νου ἀ­πο­τε­λεῖ δο­μι­κὸ χα­ρα­κτη­ρι­στι­κό της με­τα­νε­ω­τε­ρι­κῆς κα­τά­στα­σης. Συ­νε­πῶς, ἡ ἑλ­λη­νορ­θό­δο­ξη ὀ­πτι­κὴ μοιά­ζει νὰ συ­ναν­τι­έ­ται σὲ ἕ­να βα­θύ­τε­ρο πε­δί­ο μὲ τὴν με­τα­νε­ω­τε­ρι­κή.

Ἡ ὑπαγωγὴ τῆς νε­ο­ελ­λη­νι­κῆς ἐμ­πει­ρί­ας στὶς κα­τη­γο­ρί­ες τῶν σχέ­σε­ων χώ­ρου καὶ χρό­νου εἶναι ἐ­πι­σφα­λὴς στὸν βαθ­μὸ ποὺ ἐπιδιώκεται νὰ ἀ­πο­τε­λέ­σει βάση τῆς κα­τα­νό­η­σης τῆς νε­ο­ελ­λη­νι­κῆς κοι­νω­νί­ας καὶ νο­ο­τρο­πί­ας στὸ σύ­νο­λό τους. Μὲ ἄλ­λα λό­γι­α, τὸ ἐγ­χεί­ρη­μα νὰ συλ­λη­φθεῖ ἡ σύ­νο­λη ἑλ­λη­νι­κὴ πραγ­μα­τι­κό­τη­τα δι­ὰ τῆς αἴ­σθη­σης τοῦ χρό­νου μοιά­ζει ἀ­τε­λέ­σφο­ρο. Ὁ προ­βλη­μα­τι­κὸς χα­ρα­κτή­ρας τοῦ ἐγ­χει­ρή­μα­τος ἐ­πι­τεί­νε­ται ἀ­πὸ τὴν ἀ­δι­α­με­σο­λά­βη­τη ἀ­να­γω­γὴ τοῦ πα­ρόν­τος στὸ (ἐκ­κλη­σι­α­στι­κὸ/πα­ρα­δο­σι­α­κὸ) πα­ρελ­θόν. Αὐτὸ φαίνεται στὴν πραγ­μά­τευ­ση τοῦ ζητήματος τῆς γρα­φει­ο­κρα­τί­ας καὶ τοῦ φθό­νου. Στὴν πε­ρί­πτω­ση τῆς γραφειο­κρα­τί­ας, ὁ ἀ­να­γνώ­στης δὲν κα­τα­νο­εῖ ἂν ὁ συγ­γρα­φέ­ας ἔ­χει κα­τὰ νοῦ τὴ γρα­φει­ο­κρα­τί­α ἐν γέ­νει ἢ τὴν ἑλ­λα­δι­κὴ ὄ­ψη της. Ὁ­ρι­σμέ­νες διατυπώσεις ἐνισχύουν τὴν πρώ­τη ἐκ­δο­χὴ, ἄλ­λες τὴ δεύ­τε­ρη. Ὡστόσο, ὁ θε­σμὸς τῆς γραφειοκρα­τί­ας θε­με­λι­ώ­νε­ται κα­τὰ τὴν πε­ρί­ο­δο τοῦ ἀ­πο­λυ­ταρ­χι­κοῦ κρά­τους καὶ ἐ­κλε­πτύ­νε­ται κα­τὰ τὴν ἀ­στι­κὴ ἐ­πο­χή, τὴν ἴ­δια ἀ­κρι­βῶς πε­ρί­ο­δο ποὺ ἀναπτύσσεται ἡ δι­α­φω­τι­στι­κὴ φι­λο­σο­φί­α τῆς ἱ­στο­ρί­ας μὲ κα­τ’ ἐ­ξο­χὴν φο­ρέ­α της τὴν ἀ­στι­κὴ ὑ­πο­κει­με­νι­κό­τη­τα.

Ἀ­πὸ τὴν ἄλ­λη πλευ­ρά, ἡ ἑλ­λα­δι­κὴ ἐκ­δο­χὴ τῆς γρα­φει­ο­κρα­τί­ας πε­ρισ­σό­τε­ρο μοιά­ζει μὲ κα­ρι­κα­τού­ρα, ἀφοῦ γιὰ τὴν ἀ­νά­λυ­σή της ὁ Ράμ­φος, καὶ πα­ρ’ ό­λες τὶς θε­ω­ρη­τι­κές του δι­α­κη­ρύ­ξεις, δὲν ἐ­πι­στρα­τεύ­ει τὴν συμ­βο­λι­κή τοῦ χρό­νου. Ἡ μόνη ἀ­να­φο­ρά του στὸν χρό­νο ἐδῶ βρί­σκε­ται στὴν κα­τα­λη­κτι­κὴ δι­α­τύ­πω­σή του: «ἀ­πώ­τε­ρος λό­γος ὑ­πάρ­ξε­ως κά­θε γρα­φει­ο­κρα­τί­ας εἶ­ναι ἡ ἀ­πο­φυ­γὴ τοῦ τραγικοῦ, τὸ ὁ­ποῖ­ο ἐ­πι­φυλ­λάσ­σει συ­χνό­τα­τα τὸ μέλ­λον» (σ. 27). Μὲ τὴν παρατήρη­ση αὐ­τὴ μπο­ρεῖ νὰ συμ­φω­νή­σει κα­νεὶς, ἀλ­λὰ σὲ ἄλ­λο ὁ­ρί­ζον­τα κατανό­η­σης ἀ­πὸ αὐ­τὸν ποὺ δι­α­θέ­τει ὁ Ράμ­φος. Ἡ ἀν­τί­λη­ψη τοῦ τρα­γι­κοῦ δημιουρ­γή­θη­κε στὴν ἑλ­λη­νι­κὴ ἀρ­χαι­ό­τη­τα. Σ’ αὐ­τὴν κυ­ρι­αρ­χεῖ ἡ κυ­κλι­κὴ ἀντίληψη πε­ρὶ χρό­νου ποὺ μὲ τὴ σει­ρὰ τῆς θε­με­λι­ώ­νε­ται σὲ μί­α δι­α­φο­ρε­τι­κὴ τῆς νε­ω­τε­ρι­κῆς ἀν­τί­λη­ψη πε­ρὶ φύ­σε­ως, κο­σμο­θε­ω­ρη­τι­κὸς προ­σα­να­το­λι­σμὸς ποὺ ἀπέ­χει ἀ­πὸ τὶς γραμ­μι­κὲς ἀν­τι­λή­ψεις τῶν φι­λο­σο­φι­ῶν τῆς ἱ­στο­ρί­ας τοῦ Διαφωτισμοῦ. Ἄλ­λω­στε εἶ­ναι ὁ προ­γραμ­μα­τι­σμός, ἡ μέ­θο­δος, ἡ πρό­βλε­ψη ποὺ ἀξι­ώ­νουν νὰ ἀ­πο­κλεί­σουν τὸ τρα­γι­κὸ ἀ­πὸ τὸν βί­ο τοῦ σύγ­χρο­νου ἀν­θρώ­που καί, ἀν­τί­θε­τα ἀ­πὸ τὰ ὅ­σα ση­μει­ώ­νει ὁ συγ­γρα­φέ­ας, ὅλα αὐτὰ ἀ­πο­τε­λοῦν χαρακτηριστι­κὰ γνω­ρί­σμα­τα κά­θε γρα­φει­ο­κρα­τί­ας – ἰ­δί­ως τῆς κα­λύ­τε­ρα ὀργανω­μέ­νης.

Ἀ­ναλύοντας­ τὸν φθό­νο, ὁ συγ­γρα­φέ­ας θὰ ἀ­να­φερ­θεῖ στὸν ναρ­κισσ­σι­σμό, στὶς ἀ­πλή­ρω­τες ἐ­πι­θυ­μί­ες, στὴ μει­ω­μέ­νη αὐ­το­πε­ποί­θη­ση. Γιὰ νὰ ἐ­ξη­γή­σει τὶς συλλογι­κὲς δι­α­στά­σεις ποὺ ἀ­πο­κτᾶ ὁ φθό­νος στὴν ἑλ­λα­δι­κὴ κοι­νω­νί­α καταφεύγει στὴν ἀν­θρω­πο­λο­γι­κὴ προ­σέγ­γι­ση το­νί­ζον­τας μ’ αὐ­τὸν τὸν τρό­πο τὴν βα­ρύ­νου­σα ση­μα­σί­α τῆς [198] ὁ­μά­δας γιὰ τὸν βί­ο τοῦ Ἕλ­λη­να. Ἐ­ρω­τή­μα­τα ποὺ εἶναι σύμ­φυ­τα μὲ τὴν ἀ­νά­λυ­ση τοῦ φθό­νου, ὅ­πως ἡ ἰ­δε­ο­λο­γί­α τῆς ἰ­σό­τη­τας καὶ ἡ ἰ­δι­αί­τε­ρη λειτουργί­α της στὶς νε­ο­ελ­λη­νι­κὲς συν­θῆ­κες ἢ ἀ­κό­μη ζη­τή­μα­τα ποὺ ἀνα­κύ­πτουν γύ­ρω ἀ­πὸ τὴν αὐ­θεν­τί­α τῶν θε­σμῶν κ.λπ. δὲν τί­θεν­ται κάν. Ἐπιπλέον, ἡ ὑποπλα­σί­α τῆς θε­σμι­κῆς ἀ­νά­λυ­σης στὸν λό­γο του τὸν ὁ­δη­γεῖ στὴν ἀ­νεύ­ρε­ση τῆς ρί­ζας τοῦ προ­βλή­μα­τος στὴν ὑ­πο­τρο­πὴ ἑ­νὸς πο­λι­τι­σμι­κοῦ ἐλλείμμα­τος αὐτοσυνει­δη­σί­ας (σ. 47). Ἡ δι­ά­στα­ση τοῦ χρό­νου τί­θε­ται παρεμπιπτόν­τως στις δια­τυ­πώ­σεις του περί τοῦ ὑ­πο­κει­με­νι­κοῦ χρό­νου ποὺ ἀρ­γεῖ (σ. 47) κ.ἄ., ἀλ­λὰ τοῦτο δὲν ση­μαί­νει τί­πο­τε πε­ρισ­σό­τε­ρο πα­ρὰ ὅ­τι ἐ­νυ­πάρ­χει ἡ διά­στα­ση τοῦ χρόνου σὲ κά­θε ἀν­θρώ­πι­νο ἐ­νέρ­γη­μα. Ὁ ἁ­πλὸς ἐν­το­πι­σμός της δὲν ἀ­να­δει­κνύ­ει τὴ συμ­βο­λι­κή τοῦ χρό­νου σὲ μεί­ζο­να ἑρ­μη­νευ­τι­κὴ ἀρ­χή. Ἐν κατακλεί­δι, ἡ ὅ­λη ἀνά­λυ­ση τοῦ φθό­νου ἐ­ρεί­δε­ται πο­λὺ πε­ρισ­σό­τε­ρο στὴν ἁ­πλὴ πε­ρι­γρα­φὴ τοῦ φαινο­μέ­νου, ἐ­νῶ ἡ δι­ά­στα­ση τοῦ χρό­νου δὲν προσ­δί­δει τί­πο­τε πρὸς τὴν κατεύθυν­ση τῆς κα­τα­νό­η­σης τοῦ φθό­νου καὶ τῆς ἔ­κτα­σής του στὴν ἑλλα­δι­κὴ κοινω­νί­α.

Δεδηλωμένη πρό­θε­ση τοῦ συγγραφέα δὲν εἶ­ναι ἁπλῶς ἡ κα­τα­νό­η­ση τῶν δεινῶν ἀλ­λὰ καὶ ἡ θε­ρα­πεί­α τους. Ἡ συ­νύ­φαν­ση αὐ­τὴ (κα­τα­νό­η­ση καὶ θε­ρα­πεί­α) ἔ­χει κα­τα­στα­τι­κὴ θέ­ση στὴ σκέ­ψη τοῦ Ράμφου καὶ δι­έ­πει καὶ τὸ ἔρ­γο ποὺ ἀ­να­λύ­ε­ται ἐ­δῶ. Στὸν Κα­η­μὸ τοῦ ἑ­νὸς ση­μει­ώ­νει:  «Κά­θε πο­λι­τι­κὴ τι­θα­σσεύ­σε­ως τῶν ἐθνικῶν ἀ­δρα­νει­ῶν προ­ϋ­πο­θέ­τει ἐ­νερ­γο­ποι­ὸ προ­σπέ­λα­σι τῆς ὀρ­θο­δό­ξου πίστεως, ποῦ συν­τη­ρεῖ τώ­ρα στὸν πε­τρω­μέ­νο ἐκ­κλη­σι­α­στι­κὸ συμ­βο­λι­σμὸ ἀκέραιο τὸ σύ­στη­μά τους» (σ. 220). Συ­νε­πῶς, τὸ αἴτημα μιᾶς βα­θύ­τε­ρης ἰδεολογικῆς καὶ ψυ­χι­κῆς με­τα­στρο­φῆς τῶν ὀρ­θο­δό­ξων μοιά­ζει αὐ­το­νό­η­το: «Δὲν ἀρ­κεῖ ἑ­πο­μέ­νως ἡ συμ­φω­νί­α τῶν ἀ­πό­ψε­ων, ἀ­παι­τεῖ­ται καὶ προ­κα­τα­βο­λι­κὴ ἐσωτε­ρι­κὴ προ­σαρ­μο­γὴ τῶν ὀρ­θο­δό­ξων λα­ῶν στὰ ἱ­στο­ρι­κὰ δε­δο­μέ­να, ἤ­γουν τὸν πο­λι­τι­σμὸ τῆς ρω­μαι­ο­κα­θο­λι­κῆς καὶ τῆς δι­α­μαρ­τυ­ρο­μέ­νης Δύ­σε­ως» (σ. 17 ).

Ἀκόμη κι ἂν προ­σοι­κει­ω­θοῦ­με τὴν προ­βλη­μα­τι­κή του Ράμ­φου καὶ υἱ­ο­θε­τή­σου­με ὡς ὀρ­θὰ τὰ πο­ρί­σμα­τα τῆς σκέ­ψης του, δὲν μπο­ρεῖ πα­ρὰ νὰ τε­θοῦν μιὰ σει­ρὰ ἀπὸ ζη­τή­μα­τα. Οἱ δι­α­μορ­φω­μέ­νες αὐ­τὲς πα­ρα­δό­σεις εἶ­ναι προ­ϊ­όν­τα δι­ερ­γα­σι­ῶν αἰ­ώ­νων. Ἀ­πο­κρυ­σταλ­λώ­θη­καν σὲ θε­ο­λο­γι­κὲς ζυ­μώ­σεις οἱ ὁ­ποῖ­ες ἐ­πη­ρέ­α­σαν καθο­ρι­στι­κὰ τὸ συλ­λο­γι­κὸ πνεῦ­μα, προ­τοῦ με­τα­βλη­θοῦν σὲ ἱ­ζή­μα­τα καὶ πολιτισμι­κὲς πα­ρα­δό­σεις ποὺ ἐ­πε­νερ­γοῦν στὴν ἱ­στο­ρί­α. Πῶς μπορεῖ νὰ ἀποτελέσουν ἀν­τι­κεί­με­νο ἀνάλογων ζυ­μώ­σε­ων σὲ κοι­νω­νί­ες ὅ­πως ἡ δι­κή μας, ποὺ ἔ­χουν ἀ­πο­θρη­σκει­ο­ποι­η­θεῖ σὲ τε­ρά­στι­α ἔ­κτα­ση; Ἔ­πει­τα, κι ἂν ἀ­κό­μη λάμβανε χώ­ρα ἡ ὁ­λο­θυ­μη με­τα­στρο­φὴ τῶν Ἑλ­λή­νων πρὸς ζη­τή­σεις θε­ο­λο­γι­κῆς ὑ­φῆς τοῦ­το δὲν θὰ σή­μαι­νε ὅ­τι αὐτὲς θὰ ἀ­πέδιδαν καρ­ποὺς σὲ ὁ­ρα­τὸ χρο­νι­κὸ ὁρίζον­τα. Ὅμως γιὰ τὸν Ράμφο, τὸ αἴ­τη­μα γιὰ ἐ­σω­τε­ρι­κή, δη­λα­δὴ ψυ­χι­κὴ καὶ ἰδεο­λο­γι­κή, προ­σαρ­μο­γὴ τῶν Ἑλ­λή­νων στὶς νέ­ες συν­θῆ­κες, ὁφείλει νὰ μετατραπεῖ σὲ ἁ­πτὸ πο­λι­τι­κὸ κέ­λευ­σμα­ (σέλ. 54-57).

Ἐ­πὶ τῆ βά­σει τῶν ἴ­διων προ­κει­μέ­νων, κα­θί­στα­ται με­τέ­ω­ρη ἡ ἔμ­φα­ση ποὺ προσ­δί­δει ὁ ἴ­διος ὁ συγ­γρα­φέ­ας στὴ με­τα­πο­λι­τευ­τι­κὴ πε­ρί­ο­δο. Ἄν, μὲ ἄλ­λα λό­γι­α, ἡ αἴσθη­ση τοῦ χρό­νου ποὺ πε­ρι­γρά­φε­ι, δι­α­περ­νᾶ τὸν ἑλ­λη­νι­κὸ βί­ο ἀ­πὸ κα­τα­βο­λῆς, δὲν δύ­να­ται νὰ έξηγηθεῖ ὅτι ἡ κορύφωση τῆς κρίσης σημειώνεται ἀκριβῶς μὲ τὸ πέρας τῆς Με­τα­πο­λί­τευ­σης – σὲ μιὰ περίοδο δη-[199] λαδὴ ποὺ οἱ ποι­κί­λοι «ἀρ­χα­ϊ­σμοὶ» ὀ­πι­σθο­χω­ροῦν σὲ βαθ­μὸ πρωτοφανῆ. Ὁ πο­λι­τι­κοϊ­δε­ο­λο­γι­κός, κι ὄ­χι ἑρμηνευτκός, χα­ρα­κτή­ρας τῆς ὁ­μι­λί­ας τοῦ Ράμ­φου δι­α­φαί­νε­ται καὶ σὲ ἕ­να ἄλ­λο χα­ρα­κτη­ρι­στι­κό του λό­γου του. Στό­χος τῆς κρι­τι­κῆς του εἶ­ναι ἡ κοι­νω­νί­α, ἐ­νῶ τὸ κρά­τος, πέ­ρα ἀ­πὸ δευ­τε­ρευ­ού­σης ση­μα­σί­ας νύ­ξεις, ἀ­φή­νε­ται στὸ ἀ­πυ­ρό­βλη­το τῆς κρι­τι­κῆς ἢ, στὴν κα­λύ­τε­ρη πε­ρί­πτω­ση, ὑπονοεῖται ὅ­τι δὲν συ­νι­στᾶ πα­ρὰ ὀργα­νι­κὴ προ­έ­κτα­ση τῆς κοι­νω­νί­ας.

Ἡ ὁ­μι­λί­α τοῦ Ράμ­φου πε­ρι­έ­χει βεβαίως καὶ γό­νι­μες πα­ρα­τη­ρή­σεις. Λ.χ. σημειώνει ὁ συγ­γρα­φέ­ας:  «Τὸ πο­λι­τι­κό μας σύ­στη­μα χα­ρα­κτη­ρί­ζει μι­ὰ ἀ­δι­ά­κο­πη ἀν­τι­πα­λό­της καὶ ἀ­να­μέ­τρη­σι κομ­μά­των καὶ ὁ­μά­δων μὲ κοι­νὸ τό­πο συ­ναι­νέ­σε­ως τὴν συ­νε­νο­χή. Στὴν ἄ­σπον­δη συ­νε­νο­χή τους οἱ σπα­ρασ­σό­με­νες φα­τρί­ες μοιράζον­ται τό­σα, ὥ­στε οἱ θε­σμοὶ ν’ ἀ­δει­ά­ζουν ἀ­πὸ πε­ρι­ε­χό­με­νο» (σ. 27-28). Τούτη ἡ διαπίστωση συνδυάζει τὰ πο­ρίσματα τῆς κοι­νω­νι­κῆς ἱ­στο­ρί­ας καὶ τῆς πο­λι­τι­κῆς κοι­νω­νι­ο­λο­γί­ας μὲ τὴν ἑρ­μη­νευ­τι­κὴ τῶν κει­μέ­νων καὶ τὴν ἀ­νά­λυ­ση τῆς νε­ο­ελ­λη­νι­κῆς ἰ­δε­ο­λο­γί­ας, καὶ συνεισφέρει στὴν κα­τα­νό­η­ση τῶν φαινομένων ποὺ συζητᾶμε ἐδῶ.

Οἱ δικές μας ἐν­στά­σε­ις ποὺ προ­η­γή­θη­καν κι­νοῦνται στὸν χῶ­ρο τῆς κοινωνιολογι­κῆς κρι­τι­κῆς καὶ τῶν ἐ­σω­τε­ρι­κῶν ἀν­τι­φά­σε­ων ἢ ἀ­συ­νε­πει­ῶν τῆς σκέ­ψης τοῦ συγ­γρα­φέ­α. Μιὰ βα­θύ­τε­ρη κρι­τι­κὴ μπορεῖ νὰ ἐπισημάνει πτυ­χὲς τῆς ἑλ­λη­νορ­θό­δο­ξης πα­ρά­δο­σης προωθητικὲς γιὰ τὴν ἱ­στο­ρι­κὴ πρά­ξη, δυνητικὰ τουλάχιστον. Σὲ κά­θε πε­ρί­πτω­ση, γιὰ τὴν σκέ­ψη ποὺ ἀ­ξι­ώ­νει νὰ συν­δέ­σει τὰ κείμε­να μὲ τὶς ἱ­στο­ρι­κὲς πρα­κτι­κὲς, ἀναγκαία προ­ϋ­πόθεση εἶναι ἡ τριβὴ μὲ τὸ ἐπι­στη­μο­νι­κὸ πε­δί­ο ποὺ ἀ­πο­κα­λεῖ­ται ἱ­στο­ρι­κὴ κοι­νω­νι­ο­λο­γί­α τῆς θρη­σκεί­ας. Ὑπ’ αὐτὸ τὸ πρίσμα, τὸ ζή­τη­μά μας θὰ μπο­ροῦ­σε νὰ συ­νο­ψι­στεῖ στὸ ἐ­ρώ­τη­μα: Ποιές ὄ­ψεις τῆς ἑλ­λη­νορ­θό­δο­ξης πα­ρά­δο­σης ἀ­ξι­ο­ποι­ή­θη­καν ἱ­στο­ρι­κά, ἀ­πὸ ποιούς, σὲ ποιὰ κα­τεύ­θυν­ση καὶ για­τί; Ἐξ ὅ­σων γνω­ρί­ζου­με τέ­τοιες ἢ πα­ρεμ­φε­ρεῖς ἐρ­γα­σί­ες δὲν ἔ­χουν ἐπιχειρηθεῖ ἴ­σα­με σή­με­ρα. Ἡ αὐ­θαί­ρε­τη σύν­δε­ση τῶν κει­μέ­νων μὲ πτυ­χὲς τῆς κοι­νω­νι­κῆς πραγ­μα­τι­κό­τη­τας εἶ­ναι με­θο­δο­λο­γι­κὰ ἐ­σφαλ­μέ­νη καὶ στὴν κα­λύ­τε­ρη τῶν πε­ρι­πτώ­σε­ων μᾶς δί­δει ὑ­πο­θέ­σεις ἐρ­γα­σί­ας. Ἀλ­λὰ αὐ­τή μας ἡ κρί­ση δὲν ἰ­σχύ­ει μό­νον γιὰ τὴν ὁ­μι­λί­α τοῦ Στέ­λιου Ράμ­φου.